Pakoh một cái tên được gộp chung với một dân tộc khác là Tà Ôi thuộc 54 dân tộc Việt Nam. Khi có dịp đến thôn ALiêng, xã Tà Rụt, huyện Đakrong, Quảng Trị tìm hiểu về câu chuyện luật tục và đất đai, họ đều gọi mình là người Pakoh chứ không phải là Tà Ôi.

Đêm về khi nghe nghệ nhân Kray Sức kể về người Pakoh khiến tôi càng ngạc nhiên hơn, trong các sách nghiên cứu về lịch sử hầu như không (hoặc ít) ai đề cập đến cái tên Pokoh thuộc thần dân Champa, tuy lãnh thổ Champa kéo dài từ Quảng Bình cho đến Bình Thuận, hoặc có lẽ do tôi chưa tiếp cận đến các tài liệu đó.

Ông Kray Sức kể, ngày xưa người Pokoh và người ở đồng bằng thi xây thành, ai thắng sẽ được ở lại vùng đồng bằng, ai thua phải chấp nhận lên vùng núi. Người đồng bằng với mẹo lấy giấy để vẽ nên thành trước khiến người Pakoh tưởng thành thật, họ đành chấp nhận thua cuộc và lui về phía tây đến ngày hôm nay. Câu chuyện về người Pakoh thi xây thành với một dân tộc ở đồng bằng (miền trung hôm nay) cũng giống như câu chuyện mà người Chăm kể thi xây tháp với người Kur (Khmer). (theo tôi hiểu thành ở đây có thể là cung điện, hoặc tháp; người đồng bằng thuộc các dân tộc trong vương quốc Champa xưa).

Cũng một câu chuyện khác liên quan đến người Chăm, nó thể hiện mối quan hệ mật thiết giữa Chăm và Pakoh qua hôn nhân giữa hai tộc người. Hai cô gái tên Kar Téh và Kar Đon được gả cho người Chăm thuộc gia đình quý tộc, giàu có, lễ cưới được bên Chăm tặng cái nồi Pung (gaok mbung). Từ đó đến nay nồi Pung như một biểu tượng tâm linh của người Pakoh. Từ đó người Pakoh quan niệm ađeh Pung là cái nồi để đựng sữa mẹ. Nó được lưu truyền đến ngày nay. Dân tộc Pakoh theo chế độ phụ hệ, khi con gái đi lấy chồng bên nhà chồng theo truyền thống phải tặng cái nồi Pung (bây giờ nồi Pung không còn nữa người ta tặng vật khác làm tượng trưng).

Mối liên hệ giữa người Pakoh với Champa xưa ngoài ra cũng cần xét về mặt ngôn ngữ. Người Pakoh thuộc nhóm ngữ hệ Môn Khmer nhưng trong ngôn ngữ người Pakoh vẫn có nhiều từ mà người Chăm và nhóm ngữ hệ Mã lai Đa Đảo đang sử dụng như từ: Aseh (ngựa), peh (mở), patak (chặt, chém), koh (chặt), pakoh (phân chia, làm cho đứt). Nếu tìm hiểu thêm thì tôi tin rằng còn nhiều từ mà người Pakoh sử dụng trùng ngôn ngữ với người Chăm, Jrai, Randaiy.

Về tổ chức làng, trong làng người Pakoh thường có nhiều tộc họ, mỗi tộc họ có trưởng tộc và cũng được xem là già làng. Chẳng hạn, tại làng A Liêng, xã Tà Rụt có 9 tộc họ, trong 9 trưởng tộc đó là 9 già làng, các già làng sẽ bầu chọn một người làm trưởng làng. Trưởng làng là người được thần linh lựa chọn để thay cả làng cúng tế, trưởng làng phải thuộc dòng họ Kray (mang yếu tố tâm linh). Về mặt vai trò trưởng làng tuy là người đứng đầu, nhưng trong việc tổ chức cộng đồng của làng phải có 9 già làng cùng bàn bạc và thống nhất. Điều này rất giống với quy chế Raja di Raja của liên bang Champa xưa (vua của vương quốc Champa được bầu chọn bởi vua của các tiểu quốc).

Trong dịp vừa qua vì thời gian quá ngắn để tìm hiểu sâu về mối liên hệ giữa Pakoh và Champa, bài viết này chỉ sơ lược câu chuyện mà tôi đã được nghe để mọi người tham khảo. Hy vọng trong tương lai tôi có dịp quay lại để tìm hiểu thêm nhiều hơn về dân tộc Pakoh.

BÀN LUẬN TÊN GỌI NGƯỜI PAKOH:

Với vai trò là một người nghiên cứu đi điền dã, mình phải sử dụng tên dân tộc như thế nào cho đúng?

Một số người cho rằng, sử dụng tên Pakoh trong văn bản không đúng, nhạy cảm đến chính trị, vì nhà nước không có văn bản nào gọi là dân tộc Pakaoh.

Quan điểm của tôi, với tư cách là người đi tìm hiểu, nghiên cứu điền dã, cần phải tôn trọng tính chủ thể và thông tin thu thập trung thực nhất. Chứ không phải chỉ dựa vào văn bản và căn cứ cứng nhắc vào nó, chúng ta không thể viết họ là dân tộc Tà Ôi, trong khi phỏng vấn họ nhận mình là người Pakoh.

Còn khi nào nhà nước quy định chúng ta mới được viết "dân tộc Pakoh"? Nếu những nhà nghiên cứu lúc nào cũng nơm nớp, lo sợ nhạy cảm đến chính trị gì đó, không dám tiên phong gọi đúng tên người Pakoh thì còn lâu văn bản mới quy định và chấp nhận tên gọi dân tộc họ. Ở đây mình muốn nói một điều rằng, văn bản quy định tên gọi của một dân tộc có thể sửa đổi theo nguyện vọng của chính dân tộc đó, với tư cách một người nghiên cứu mình phải tôn trọng chủ thể họ đó gọi mình là dân tộc gì, và mình không có quyền phủ nhận tên gọi dân tộc của họ.

Tên gọi các dân tộc thiểu số Việt Nam hôm nay cũng dựa vào văn bản, các công trình nghiên cứu của bậc tiền bối trước hay sao. Tên quốc gia người Việt hôm nay, từ Văn Lang cho đến Việt Nam trong sử sách há chẳng phải có sự thay đổi đó sao. Hiến pháp, luật pháp cũng sửa đổi, bổ sung theo thời gian còn gì.

Nguồn: Sohaniim.